ปฏิทินจันทรคติไทย

การนับวันของปฏิทินไทย
การกำหนดวันข้างขึ้น ข้างแรม ของปฏิทินไทย นอกจากคำนึงถึงดิถี (รูปร่างความเป็นเสี้ยว) ของดวงจันทร์แล้ว ยังคำนึงถึง รูปแบบที่เข้าใจง่าย จัดทำได้ง่าย เพื่อให้จัดงานได้ตรงกัน ด้วยเหตุนี้ ผู้คำนวณปฏิทินจึงต้องคิดรูปแบบการทดวัน และทดเดือนที่ง่ายต่อการจดจำ และการบันทึก

1 ปีของปฏิทินไทย ปกติมี 12 เดือน แต่จะมีราวร้อยละ 37 ที่มี 13 เดือน ซึ่งเรียกปีดังกล่าวนี้ว่า ปีอธิกมาส โดยที่ อธิก แปลว่า เพิ่ม, มาส แปลว่า เดือน มีเดือนแปด 2 ครั้ง ไม่ใช่ไปเพิ่มเป็นเดือนที่ 13 ส่วนปีที่มี 12 เดือน เรียกว่า ปกติมาส

เดือนที่ 1 นิยมเรียกว่า เดือนอ้าย ส่วนเดือนที่ 2 เรียกว่าเดือน ยี่ โดยปกติ เดือนที่เป็นตัวเลขคี่ (เช่น อ้าย, 3, 5, 7, 9และ 11) จะมี 29 วัน ส่วนเดือนเลขคู่ (ยี่, 4, 6, 8, 10) จะมี 30วัน ดังนั้น ปีอธิกมาส จึงมี 29x6 + 30x7 = 384 วัน เสมอ

ส่วนปีปกติมาส มี 2 พวก คือ พวกแรก จะมี 29x6 + 30x6 = 354 วัน เรียกว่า ปกติวาร กับพวกที่ 2 เป็นปีที่เพิ่มวันเข้าไป 1 วัน เป็นพิเศษ เรียกว่า อธิกวาร โดยที่ วาร แปลว่า วัน โดยเพิ่มในเดือน 7 ให้เป็น 30 วัน ดังนั้นปีอธิกวาร จึงมี 355วัน

วันที่ 1 ของเดือน เรียกว่า วันขึ้น 1 ค่ำ หรือ ออก 1 ค่ำ (ขึ้นหรือออก แปลว่า ดวงจันทร์ กำลังสว่างเพิ่มขึ้น) วันที่ 16 ไม่ได้เรียกว่า วันขึ้น 16 ค่ำ หรือ ออก 16 ค่ำ แต่เรียกว่า วันแรม 1 ค่ำ (แรม หมายถึง ดวงจันทร์ กำลังสว่างลดลง) ในเดือนที่มี 29วันนี้ ก็จะมีสิ้นสุดแค่วันแรม 14 ค่ำ (ไม่มี วันแรม 15 ค่ำ)

เวลาที่ใช้เปลี่ยนวันทางปฏิทินจันทรคติของไทย คือ เวลารุ่งเช้าของวันถัดไป ไม่ใช่เที่ยงคืน โดยมีการเสนอว่า ควรให้นิยามที่ชัดเจนของคำว่า “รุ่งเช้า” นี้ และเสนอว่า ควรใช้ค่าเฉลี่ยที่เวลาดวงอาทิตย์ขึ้น หรือเวลา 6 น. ของเส้นลองจิจูด 100 องศา ตะวันออก นั่นคือ เวลา 6:20 น. ตามเวลามาตรฐานของไทย

วันพระ หรือ วันธรรมสวนะ จัดขึ้น 4 วันในเดือนหนึ่ง ๆ คือ วันขึ้น 8 ค่ำ ขึ้น 15 ค่ำ แรม 8 ค่ำ และวันแรม สุดท้ายของเดือน

ตามปฏิทินจันทรคติไทย
เดือน 1 หรือเดือนอ้ายมักเริ่มในเดือนพฤศจิกายนหรือธันวาคม มี 29 วัน คือ ตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 1 ถึงแรม 14 ค่ำ เดือน 1
ดูพระประจำเดือน อ้าย

เดือน 2 หรือเดือนยี่มักเริ่มในเดือนธันวาคมหรือมกราคม มี 30 วัน คือ ตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 2 ถึงแรม 15 ค่ำ เดือน 2
ดูพระประจำเดือน ยี่

เดือน 3 มักเริ่มในเดือนมกราคมหรือกุมภาพันธ์ มี 29 วัน คือ ตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 3 ถึงแรม 14 ค่ำ เดือน 3
ดูพระประจำเดือน 3
วันสำคัญในเดือนนี้คือ วันมาฆบูชา ตรงกับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 3 หากปีใดมีอธิกมาส (มีเดือน 8 สองหน) วันมาฆบูชาจะเลื่อนไปยังวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 4

เดือน 4 มักเริ่มในเดือนกุมภาพันธ์หรือมีนาคม มี 30 วัน คือ ตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 4 ถึงแรม 15 ค่ำ เดือน 4
หากปีใดมีอธิกมาส (มีเดือน 8 สองหน) วันมาฆบูชา ซึ่งปกติตรงกับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 3 จะถูกเลื่อนมาอยู่ในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 4
ดูพระประจำเดือน 4

เดือน 5 มักเริ่มในเดือนมีนาคมหรือเมษายน มี 29 วัน คือ ตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 5 ถึงแรม 14 ค่ำ เดือน 5
ดูพระประจำเดือน 5

เดือน 6 มักเริ่มในเดือนเมษายนหรือพฤษภาคม มี 30 วัน คือ ตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 6 ถึงแรม 15 ค่ำ เดือน 6
ดูพระประจำเดือน 6
วันสำคัญในเดือนนี้คือ วันวิสาขบูชา ตรงกับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 6 หากปีใดมีอธิกมาส (มีเดือน 8 สองหน) วันวิสาขบูชาจะเลื่อนไปเป็นวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 7

เดือน 7 มักเริ่มในเดือนพฤษภาคมหรือมิถุนายน ปกติมี 29 วัน คือตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 7 ถึงแรม 14 ค่ำ เดือน 7 ยกเว้นปีที่มีอธิกวารซึ่งเดือนนี้จะมี 30 วัน (เพิ่มวันแรม 15 ค่ำ เดือน 7 อีกวันหนึ่ง)
หากปีใดมีอธิกมาส (เดือน 8 สองหน) วันวิสาขบูชา ซึ่งปกติตรงกับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 6 จะถูกเลื่อนมาอยู่ในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 7
ดูพระประจำเดือน 7

เดือน 8 มักเริ่มในเดือนมิถุนายนหรือกรกฎาคม มี 30 วัน คือตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 8 ถึงแรม 15 ค่ำ เดือน 8
หากปีใดมีอธิกมาส จะมีเดือน 8 สองหน เดือน 8 หลัง นิยมเขียนว่า "8-8"
ดูพระประจำเดือน 8
วันสำคัญในเดือนนี้คือวันอาสาฬหบูชา ปกติตรงกับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 8 ถ้าเป็นปีที่มีอธิกมาส วันอาสาฬหบูชาจะเลื่อนไปเป็นวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 8-8 ถัดจากวันอาสาฬหบูชาตรงกับวันเข้าพรรษา

เดือน 9 มักเริ่มในเดือนกรกฎาคมหรือสิงหาคม มี 29 วัน คือตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 9 ถึงแรม 14 ค่ำ เดือน 9
ดูพระประจำเดือน 9

เดือน 10 มักเริ่มในเดือนสิงหาคมหรือกันยายน มี 30 วัน คือตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 10 ถึงแรม 15 ค่ำ เดือน 10
ดูพระประจำเดือน 10

เดือน 11 มักเริ่มในเดือนกันยายนหรือตุลาคม มี 29 วัน คือตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 11 ถึงแรม 14 ค่ำ เดือน 11
ดูพระประจำเดือน 11
วันสำคัญในเดือนนี้คือวันออกพรรษา ตรงกับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11

เดือน 12 มักเริ่มในเดือนตุลาคมหรือพฤศจิกายน มี 30 วัน คือตั้งแต่ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 12 ถึงแรม 15 ค่ำ เดือน 12
ดูพระประจำเดือน 12
วันสำคัญในเดือนนี้คือวันลอยกระทง ตรงกับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 12

ที่มา : วิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี